افست[1] . اين اصطلاح اشاره به نوعي روش چاپ دارد كه در آن جوهر از صفحه يا لوحي فلزي به غلتكي (معمولاً كائوچويي) منتقل مي‌شود و سپس به كاغذ انتقال مي‌يابد (13). در اين روش، مركّب از بخش‌هاي رويين عبور مي‌كند و به كاغذ منتقل مي‌گردد (8: ذيل واژه؛ 11: ذيل واژه؛ 3: ج 1، ص 177).
افست، در حال حاضر، رايج‌ترين روش تجديد چاپ كتاب است، و معناي اين واژه نشان مي‌دهد كه عمل چاپ به‌صورت غيرمستقيم انجام مي‌گيرد و به‌نظر مي‌رسد كه چاپ افست با چاپ سنگي كهن خويشاوندي داشته باشد (191:4). يكي از مزاياي چاپ افست، از نظر سلامت كاركنان صنعت چاپ، اين است كه با سرب سروكار ندارد و چاپخانه افست معمولاً محلي بهداشتي است. از نظر شمارگان نيز اين روش چاپ بسيار كارآمد است، زيرا براي تعداد زياد و تجديد چاپ‌هاي مكرر، به‌ويژه براي چاپ كتاب‌هاي درسي، به‌كار مي‌رود و حتي با تفكيك مراحل كار (حروف‌چيني و صفحه‌آرايي، ليتوگرافي: عكاسي، مونتاژ، كپي، چاپ، و صحافي)، هر قسمت از كار را مي‌توان در چاپخانه‌اي يا حتي كشوري خاص انجام داد؛ و اين روش، به‌ويژه در مورد كتاب‌هاي رنگيِ پرهزينه، بسيار رايج است. رواج كارهاي رنگي و دريافت سفارش‌هاي بازرگاني و تبليغاتي پر زرق‌وبرق، خود يكي از عوامل توسعه چاپخانه‌هاي افست و واپس ماندن چاپ مسطح بوده است (193:4). ليتوگرافي افست[2] نيز، يكي از انواع مختلف فنون چاپ است و در تعيين مرحله‌اي از كنترل كيفيت در چاپ نقش اساسي دارد (267:14).
تاريخچه در جهان. اين شيوه چاپ يكي از انواع چاپ مسطح بوده كه كارآمدترين، و سريع‌ترين شيوه چاپ در جهان است. مخترعان چاپ افست چاپگران آلماني بودند. آنان چون استفاده از سنگ را دشوار يافتند، پس از كوشش‌هايي، در سال 1834 موفق شدند به جاي لوح سنگي از صفحه فلزي نازكي از جنس آلياژ روي (زينك) استفاده كنند، كه اين روش جديد را زينكوگرافي ناميدند. بعدها به‌جاي روي از آلومينيوم استفاده كردند كه به اين شيوه چاپ، آلگرافي مي‌گفتند. در سده نوزدهم، شيوه‌هاي چاپ با فلزات تكامل يافت و به استفاده از ماشين‌هاي افست امروزي منجر شد (86:1). در غرب، براي تجديد چاپ بدون حروف‌چيني، روشي به‌نام "اشتروتوپي"[3]رايج بود كه قالب مقوايي براي بازسازي حروف‌چيني كتاب به كمك سرب مذاب، يا برق و الكتروليز، به‌كار مي‌رفت. اين عمل قابل تكرار بود و ناشر غربي مي‌توانست هر كتاب پرفروش را بارها بدون حروف‌چيني مجدد تجديد چاپ و روانه بازار كند.
در چاپ ليتوگرافي، ابتدا كاغذ مستقيماً با فلز تماس داشت و چاپ مي‌شد، تا اينكه در سال 1878 و دو سال بعد از آن، سه نفر امريكايي به نام‌هاي بركلي[4] ، تروتيه[5] ، و ميسي‌ير[6] ، موفق به چاپ فلز بر روي يك سطح كائوچويي شدند و سه سال بعد نيز چاپ سطح كائوچو را بر روي كاغذ برگرداندند. روش فوق يعني چاپ تصوير از فلز بر روي كائوچو، و از كائوچو به كاغذ، به افست يا "روتوكالكوگرافي"[7] مشهور است (69:7).
به‌طور كلي، دگرگوني‌ها و پيشرفت‌هايي كه در ماشين‌هاي چاپ نوين امروزي روي داده به‌منظور دستيابي به توليد بيشتر و سريع‌تر و با كيفيت بهتر است، زيرا نظام‌هاي الكترونيك، به‌طور مداوم، ميزان مركب و تطابق رنگ‌ها و دنسيته ترام را كنترل و تصحيح مي‌كند و به‌كارگيري رايانه و كاربرد نظام‌هاي رقومي در ماشين‌هاي مختلف به‌منظور جلوگيري از اختلالات مكانيكي است (24:12).
هم‌اكنون، فن‌آوري چاپ در حال پيشرفت و رسيدن به امكانات جديدتر است و حتي گفته مي‌شود كه تجهيز ماشين‌هاي تكثير به ليزر يا رايانه ممكن است در آينده بهترين وسيله چاپ كتاب با شمارگان اندك باشد و هر نسخه كتاب، تنها پس از دريافت سفارش خريد آن، چاپ شود (191:4).
تاريخچه در ايران. به‌نظر مي‌رسد كه چاپخانه بانك ملي، نخستين، ماشين‌هاي چاپ افست را وارد ايران كرده باشد. اما آغاز استفاده وسيع از چاپ افست در اين كشور به تأسيس شركت سهامي افست و احداث نخستين چاپخانه اين شركت در نيمه دوم دهه 1330 بازمي‌گردد. دومين چاپخانه شركت افست (واقع در سرخه‌حصار تهران) به‌دليل تمركز تعداد زيادي ماشين افست روتاتيو چهار رنگ در محلي واحد، از بزرگ‌ترين چاپخانه‌هاي دنيا به‌شمار مي‌رفت. پايه‌گذاران اين چاپخانه كه در انتظار دريافت سفارش‌هاي بزرگ كتاب درسي بودند، به هدايت مؤسسه انتشارات فرانكلين، لوازم چاپ افست و روش‌هاي حروف‌چيني مناسب براي آن را سفارش دادند و، در ضمن، امكانات چاپ مسطح را نيز كه در آن زمان هنوز منسوخ نشده بود فراموش نكردند (193:4).
رشد سريع چاپخانه‌هاي شركت افست در سال‌هاي بعد به معني وارد كردن تعداد بيشتري ماشين چاپ افست از انواع دورنگ و چهاررنگ، به‌ويژه روتاتيو چهاررنگ، بود. چاپخانه‌هاي بزرگ ديگري نيز (مانند اطلاعات، كيهان، سپهر، و جز آن) در همين سال‌ها در تهران تأسيس گرديد كه بيشتر به ماشين‌هاي چاپ افست مجهز بودند. در سال‌هاي دهه 1340 و 1350، ماشين‌هاي كوچك‌تر چاپ افست، به‌ويژه ماشين‌هاي دوورقي كه در آنِ واحد مي‌توانست هشت صفحه يك كتاب قطع وزيري را در يك طرف كاغذ چاپ كند، در بسياري از چندصد چاپخانه كوچك‌تر تهران و شهرستان‌ها نصب شد و با اينكه هنوز بسياري از كتاب‌ها به‌روش حروف‌چيني دستي و مسطح انجام مي‌گرفت، تجديد چاپ كتاب‌ها به‌شيوه افست رايج گرديد، درحالي‌كه نوع خاصّي افست ارزان معروف به افست تخم‌مرغي نيز در بازار رواج داشت (193:4، 194، 200).
در دهه 1350، اجرت حروف‌چيني دستي به‌نحو بي‌سابقه‌اي افزايش يافت و در همين سال‌ها ماشين تحرير آي.بي.ام. با حافظه مغناطيسي و گوي‌هاي حروف قابل تعويض وارد بازار گرديد و نوعي حروف‌چيني سبك جديد را به ناشران عرضه كرد كه تا به امروز، اين نوع حروف‌چيني و چاپ افست، با تركيبي از فيلم و زينك نگاتيف، ادامه يافته و يكي از امكانات نسبتاً كم‌هزينه‌تر براي چاپ است و حتي ارزان‌تر از حروف‌چيني دستي و چاپ مسطح در شرايط كنوني محسوب مي‌شود (194:4).
در نيمه دوم دهه 1350، چاپ افست سيل عظيمي از كتاب‌هاي ممنوعه و سانسورشده رژيم پيشين را در مدت كوتاهي به خيابان‌ها سرازير كرد كه آمار دقيقي از تعداد و شمارگان عنوان‌هاي آنها در دست نيست. پس از انقلاب اسلامي نيز چاپ افست رونق خود را همچنان حفظ كرد و امروزه نيز امكانات چاپ افست، در زمينه تجديد چاپ كتاب‌هاي قديمي و احياي كتاب‌هاي فراموش شده به‌كار گرفته مي‌شود (4: 194-195).
يكي از مسائل دانشگاه‌ها در ايران كمبود كتاب‌هاي خارجي است و از جمله راه‌هايي كه براي رفع اين كمبود درنظر گرفته شده، افست بعضي از كتاب‌هاي خارجي در ايران بوده است. بديهي است كه همه كتاب‌هاي خارجي را نمي‌توان افست كرد؛ بنابراين، ناشران معمولاً كتاب‌هايي را افست مي‌كنند كه بيش از يك‌هزار نسخه متقاضي داشته باشد. در حال حاضر، افست كتاب‌ها به ناشران وابسته به دولت و دانشگاه منتقل شده است و اين‌گونه ناشران با خريد كاغذ و ملزومات چاپي به قيمت دولتي، كتاب‌ها را ارزان تمام مي‌كنند، به‌گونه‌اي كه قيمت روي جلد كتاب از بهاي اصل خارجي آنها نازل‌تر است. گرچه خريدار و ناشر، هر دو از اين معامله راضي هستند، اين كار در نهايت به زيان اقتصاد كشور است، زيرا بايد يارانه آن پرداخت شود. از سوي ديگر، ارزان بودن كتب افست شده در ايران و كيفيت چاپ نسبتاً خوب آنها بر روي كاغذهاي خارجي، بعضي از دلالان و قاچاقچيان بين‌المللي كتاب را به سودجويي واداشته است (77:10).
روش چاپ افست. افست در اساس همان شيوه ليتوگرافي يا چاپ همسطح است. اما در اين روش تصوير نقش‌ها، نخست از لوحه فلزي به استوانه لاستيكي منتقل مي‌شود و كاغذ، تصوير را از استوانه لاستيكي به اين ترتيب مي‌گيرد: الف) صفحه فلزي چاپ، دور استوانه‌اي به نام "استوانه لوح" بسته مي‌شود، دو غلتك يكي داراي مركب (تركيبي از دوده، روغن، سقز، و موم)، و ديگري داراي آب وجود دارد، تضاد بين چربي و آب باعث مي‌شود كه فقط نقش‌هاي لوح فلزي مركب بگيرند؛ ب) استوانه لاستيكي به نام "استوانه افست" در ارتباط با استوانه لوح، تصوير نقش‌ها را مي‌گيرد؛ و ج ) در تماس با "استوانه چاپ"، كه روي آن كاغذ قرار دارد، تصوير به كاغذ انتقال مي‌يابد (47:2-48). براي عمل افست، اوراق مطالب تحريرشده يا جز آن، به‌صورت يك تا چهار صفحه تقسيم مي‌گردد و سپس زير دوربين‌هاي مختلف عكسبرداري مي‌شود. در عكسبرداري، بر حسب نياز، از اوراق به اندازه‌هاي مختلف فيلم گرفته مي‌شود (61:9). فتوافست ليتوگرافي را امروزه به‌طور معمول افست يا "فتوافست" مي‌نامند(100:6).
ماشين چاپ افست داراي سه استوانه است: نخست آنچه را كه بايد چاپ شود بر روي صفحه‌اي از روي، آلومينيوم، يا مس منتقل مي‌كند؛ سپس اين صفحه را با مواد شيميايي طوري حساس مي‌كنند كه فقط نوشته‌ها و تصاوير آن، مركب چاپ را به خود مي‌گيرد؛ صفحه فلزي حساس را به دور نخستين استوانه مي‌پيچند؛ نوشته آن بر اثر فشار روي پوشش لاستيكي استوانه دوم برمي‌گردد؛ و كاغذ سفيد كه متوالياً دور استوانه سوم پيچيده مي‌شود، مطالب را از روي پوشش لاستيكي دوم مي‌گيرد (3: ج 1، ص 177). در بسياري از ماشين‌هاي چاپ ليتوگرافي، صفحات، پيش از آنكه غلط‌گيري شوند، فشرده و چاپ مي‌شوند اما در چاپ تصويرهاي رنگي ساده، معمولاً براي دگرگوني‌هاي احتمالي نقش‌ها و تصويرها، در هر اتصال دقيق، صفحات چاپي كاملاً بررسي مي‌شوند و در صورت بروز اشكال، قبل از رسيدن به مرحله نهايي، چاپ متوقف شده و صفحات مجدداً رفع اشكال و بررسي مي‌شوند. بعد از اين كنترل نهايي، بلافاصله چاپ صورت مي‌گيرد (267:14). در روش افست، تصوير از روي فلز مستقيماً بر روي كاغذ چاپ نمي‌شود، بلكه ابتدا مركب از روي فلز به سطح سيلندري كه از كائوچو پوشيده شده و در ايران به‌نام "بلانكت"[8] معروف است، منتقل شده و سپس بر روي كاغذ چاپ مي‌گردد. اين عمل اضافي دو مزيّت دارد: 1) در اين روش به‌جاي اينكه كاغذ مستقيماً با فلز تماس داشته باشد و ناچار ايجاد ساييدگي كند، ماده نرمي چون كائوچو با فلز در تماس است و سطح ناپايدار صفحه فلز را ديرتر دچار ساييدگي مي‌كند؛ و 2) انطباق كاغذ با كائوچو كه نرم‌تر است، بهتر صورت مي‌گيرد و تمام ذرات كاغذ، حداكثر تماس را با سطح كائوچو پيدا مي‌كند و در نتيجه دقت چاپ افزايش مي‌يابد (69:7-70).
متخصصان چاپ افست، معمولاً، بر مبناي تجربه خود، مي‌توانند اولين نشانه‌هاي عدم تنظيم آب و مركب را از روي علايم ظاهري آن تشخيص دهند (25:12). در ماشين‌هاي افست تك‌برگي قسمت آب و الكل به‌صورت الكترونيكي كنترل مي‌شود. اين دستگاه‌ها براي انجام كارهاي چاپي با كيفيت بالا طراحي شده‌اند. در اين دستگاه‌ها در عين‌حال كه زينك از طريق نورد آب مرطوب مي‌شود، نورد ديگر نيز با قسمت مركبدان در ارتباط است و در نتيجه توازن آب و مركب به‌سرعت و با حداقل رطوبت انجام مي‌شود. به‌طور كلي، تحولات و پيشرفت‌هايي كه در ماشين‌هاي چاپ امروزي انجام پذيرفته، به‌منظور دستيابي به توليد بيشتر، سريع‌تر، و با كيفيت بهتر است (24:12).
ماشين‌هاي چاپ ليتوگرافي، از نوع مستقيم و غيرمستقيم، ماشين‌هاي چاپ دوّاري هستند كه در آنها لوح چاپ بر روي استوانه‌اي چرخنده سوار مي‌شود. براي ماشين‌هاي ورقي از نوع ليتوگرافي، غلتك نگهدارنده لوح چاپ داراي وسايل خاصّي است كه به دستگاه امكان مي‌دهد غلتك را مستقل از نظام محرك بگرداند. علت پيش‌بيني چنين نظامي، در ماشين‌هاي چاپ ورقي، آن است كه تنظيم محل تصوير چاپي روي ورق كاغذ آسان‌تر صورت گيرد. هنگامي كه دستگاه آبزني رها مي‌گردد و لوح برجسته و قابل انعطافي، كه داراي حكاكي كم‌عمق است، بر روي غلتك چاپ سوار مي‌شود، چاپ به‌صورت غيرمستقيم انجام مي‌گيرد كه در اين حالت چاپ از نوع برجسته غيرمستقيم[9] است. در چاپ افست، استفاده از روش دوّار از جمله ويژگي‌هاي اساسي و عمومي دستگاه محسوب مي‌شود. اين روش به دستگاه افست امكان مي‌دهد كه هر دو طرف ورق يا نوار پيوسته كاغذ را در يك‌بار گذر كاغذ از داخل ماشين چاپ كند. واحد چاپ‌كننده در اين مجموعه داراي دو جفت غلتك نگهدارنده لوح چاپ و لاستيك است كه با ترتيبي خاص نسبت به يكديگر سوار شده‌اند، به‌طوري كه غلتك‌هاي لاستيك در تماس با يكديگر حركت مي‌كنند؛ هر غلتك، لاستيك مركب را براي تصوير مربوط به خود انتقال مي‌دهد و در همان زمان به‌عنوان غلتك لاستيك مقابل خود نيز عمل مي‌كند. اين ماشين‌ها را ماشين‌هاي چاپ لاستيك‌به‌لاستيك[10] مي‌نامند (5: ذيل "افست").
ماشين‌هاي چاپ افست عبارتند از: ماشين‌هاي ورقي؛ ماشين‌هاي تك‌رنگ و چندرنگ؛ ماشين‌هاي دو رو زن[11] ؛ ماشين‌هاي پيوسته يا وب[12] ؛ و ماشين‌هاي چاپ با غلتك فشارنده مشترك (5: ذيل "افست"). نوع ديگري به‌نام ماشين‌هاي افست خشك وجود دارد كه در روش كار اين ماشين، ابتدا نورد مركب موضوعات برجسته پليت را مركب مي‌زند، آنگاه نخستين چاپ اين پليت بر روي سيلندر لاستيكي صورت مي‌گيرد و سرانجام چاپ از روي سيلندر لاستيكي بر روي كاغذ منتقل مي‌گردد و در اين نوع ماشين فقط به فرم (كار آماده چاپ)، مركب مي‌خورد و مرطوب نمي‌شود. اين روش را "افست خشك"؛ يا چاپ لترست؛ و يا لترپرس غيرمستقيم مي‌نامند (109:6).
امروزه از نظام‌هاي رقومي به‌منظور عيب‌يابي ماشين نيز استفاده مي‌شود. اشكالات احتمالي كه در خلال كار بروز مي‌كند، با علائم مشخصه، يا به‌صورت اعداد معني‌دار، بر روي كنسول كنترل ظاهر مي‌شود و اُپراتور با مشاهده علامت يا عدد اقدام به رفع آن مي‌كند (24:12).
مآخذ: 1) آذرنگ، عبدالحسين. آشنايي با چاپ و نشر. تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت)، 1375؛ 2) اديب سلطاني، ميرشمس‌الدين. راهنماي آماده ساختن كتاب. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 1365؛ 3) "افست". دايره‌المعارف فارسي ]مصاحب[، ج 1، ص 177؛ 2) امامي، كريم. "چاپ افست و رونق تجديد چاپ". در نصرالله پورجوادي. درباره ويرايش. تهران: مركز نشر دانشگاهي، ،1375 ص 190-200؛ 5) پورممتاز، عليرضا. فرهنگ جامع چاپ و نشر براي چاپخانه‌ها. ذيل "افست"؛ 6) حسيني لاهيجي، جلال مجتبي. كتاب آموزش چاپ. تهران: جلال مجتبي حسيني لاهيجي، 1362؛ 7) دانشور، هوشنگ. صنعت چاپ. تهران: سازمان جغرافيايي وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح، 1370؛ 8) دهخدا، علي‌اكبر. لغت‌نامه، ج 7، ذيل "افست"؛ 9) صافي، قاسم. از چاپ‌سپاري تا كتابخواني، آشنايي با شيوه‌هاي چاپ و مراحل آماده‌سازي كتاب و مطبوعات. تهران: دانشگاه تهران، 1364؛ 10) "مسائل افست كتاب در ايران". نشر دانش. س. هفتم، 6 (مهر و آبان 1366): 77؛ 11) معين، محمد. فرهنگ فارسي، ج 1، ذيل "افست"؛ 12) "موازنه آب و مركب در افست، يك دستورالعمل از نشريه امريكن پرينتر". صنعت چاپ، 119]آذر 1371[: 24، 25؛
13) "Offset". Oxford Interactive Encyclopedia, 1997. [CD-Rom]; 14) Strauss, Victor. "The printing Industry". in An Introduction to its Many Branches Process and Products. Washington D.C.: Printing Industry of America, 1967, PP. 267-268.
پروين احتشامي
[1]. Offset
[2]. Litography offset
[3]. Stereotypy
[4]. Barcley
[5]. Trottier
[6]. Missier
[7]. Rotocalcographic
[8]. Blanket
[9]. Indirect letterpress printing
[10]. Blanket to blanket press
[11]. Perfecting machine
[12]. Web machine
---------------------------
نظر بدهید